1965: ‘masterplan’ voor 28 verticale Bijlmer dorpen

Welkom in Bijlmer hor-D

Amsterdam moest weer eens uitbreiden
‘Het bestuur van Amsterdam voorzag in 1959 dat het Algemeen Uitbreidingsplan (AUP) uit 1934 na 1970 niet meer zou voldoen. De Westelijke Tuinsteden en Buitenveldert liepen vol. Er moest een nieuw gebied voor wonen en werken gevonden worden voor de naoorlogse geboortegolf en de krotontvluchters (‘stadsvernieuwers’).’

Aan het woord is Henk van de Belt, actieve stadsdeelgenoot sinds 1970.  Hij is ontwerper, innovator en zoals hij dat zelf noemt een creatieve bemoeiburger. Als beheerder van buurtsalons faciliteerde hij duizenden buurtactiviteiten en samen met buurtbewoners zet hij zich al decennialang in voor een schoon, veilig, gezellig en fraai Amsterdam Zuidoost. Hij gaf er 20 jaar rondleidingen. De Bijlmer intrigeert hem, evenals de geschiedenis ervan. Het vorige interview ging over het eerste ‘masterplan’: de drooglegging van het Bylmermeer in 1622.

Annexatie polders, Driemond ingelijfd
‘In 1959 kwamen in een structuurschets de Bijlmerpolder en andere polders Zuidoost van Amsterdam in beeld,’ gaat Henk van de Belt verder. ‘Nadeel was dat de polders niet aan Amsterdam grensden, de bodem drassig was en de polders deel waren van de gemeente Weesperkarspel. Zoals wel vaker in de Amsterdamse historie werd ook dit uitbreidingsgebied geannexeerd. Amsterdam kreeg het in 1964 bestuurlijk voor 12 jaren toegewezen.  Driemonders vonden het maar niks en gooiden de eerste borden met ‘Driemond – Gemeente Amsterdam’ in de Gaasp. Sinds 2023 valt het dorp Driemond tot en met de fraaie horeca-onderneming Langerlust bij de Gaasperplas bestuurlijk onder het Amsterdamse Weesp. Zonder protesten…’

Fort Bijlmer, polderboerderijen en deel Rijksstraatweg
Fort Bijlmer, gebouwd in 1868, maakte deel uit van de Stelling van Amsterdam. Henk van de Belt: ‘Het fort met kanonnen en met grachten er omheen bevond zich op 150 meter noord van het huidige NS-station Bijlmer ArenA. Strategisch naast de in 1843 aangelegde Rhijnspoorweg, de huidige spoorweg Utrecht-Amsterdam. Na de Tweede Wereldoorlog werd Fort Bijlmer gebruikt als executieplaats van zes oorlogsmisdadigers die onder andere betrokken waren bij de arrestatie van Anne Frank, de executie van verzetsstrijder Hannie Schaft en het verraden van 700 Joodse onderduikers.’

De in 1740 gebouwde hoeve Bijlmerlust stond waar nu flatgebouw Hakfort staat. Henk van de Belt: ‘Na veel discussie over de kosten werd de historische hoeve in 1967 verplaatst naar de zuidkant van het riviertje Gein. De overige te slopen polderboerderijen met honderden drassige weilanden moesten formeel worden onteigend. De Bijlmer is bouwrijp opgespoten met twee meter wit zand diep gebaggerd uit Vinkeveense Plassen en in leidingen naar de Bijlmer geperst. Jaren later is Gaasperdam met zand uit de nieuwe Gaasperplas bouwrijp gemaakt.

‘Vanaf 1920 ging de Rijksstraatweg van Amsterdam via Duivendrecht en Abcoude naar Utrecht over de westelijke Bijlmerringkade. Vanaf 1936 ging het tracé over het terrein van het onbelangrijk geworden fort. Menige oldtimer op weg naar Rotterdam of Parijs zal gereden hebben over het verdwenen deel van de Rijksstraatweg en over de slingerende weg door Abcoude. In 1954 werd de vierbaansweg tussen Amsterdam en Utrecht opengesteld. Inmiddels bestaat de A2 west van Zuidoost uit twaalf rijbanen. De Gaasperdammerweg (A9) werd toegangsweg voor de tuinbouwexpo Floriade 1982 aan de noordkant van De Gaasperplas.’

Het groenste Amsterdamse stadsdeel kent een veelzijdige flora en fauna. In de eerste decennia kon je nog vaak hazen, konijnen, patrijzen en fazanten tussen de hoogbouw zien. Nu de overtunnelde Gaasperdammerweg (A9) geen barrière meer is verwacht ik vaker een vos bij de bebouwing.’

Het ‘masterplan’ van Siegfried Nassuth
‘Er volgde vanaf 1959 een jarenlang debat over woningtypes, bouwkosten, verhuur en verkeer. Molenwijk met hoogbouw in Amsterdam Noord werd als voorbeeld gezien,’ aldus Henk van de Belt. ‘Stedenbouwkundige Siegfried Nassuth ontwierp in 1965 een futuristische tuinstad in het Bijlmergebied met 28 flatgebouwen en autoverkeer gescheiden van voetgangers en fietsers. Rechts ‘Den Haag’, dat om electorale reden in 1967 brak met het kabinet Den Uijl, blokkeerde een stevige rijksbijdrage voor het nieuwe stadsdeel van het linkse Amsterdam. Gevolg: noodscholen, noodwinkels, goedkope liften en een verlate metro. De grote leegstand in de Bijlmer lokte duizenden uit Suriname rond de onafhankelijkheid in 1975. Koto, kaseko, roti en barbecue zorgden plots voor een tropische sfeer.’

‘Geheim galerijgeluk’
Een tiental woningcorporaties met elk hun eigen leden (katholiek, protestant, onderwijzend personeel) kreeg een of meer flatgebouwen te beheren. Henk van de Belt: ‘Huurders aantrekken was moeilijk. De Bijlmer had het imago van een saai getto met ‘Delfts grauwe woonrotsen’. Bewoners ervoeren echter ‘geheim galerijgeluk’ in hun ruime huurappartement met megabalkon in het fraaie groene park. De bakker en melkman kwamen de eerste jaren met hun gemotoriseerde winkel-aan-huis-karren in de binnenstraat. Je kon droog lopen vanuit parkeergarages naar de 12.700 appartementen in de 28 verticale dorpen. Daarvan zijn er voor de ‘Bijlmer Vernieuwing’ vanaf 1998 14 gesloopt voor laagbouw. ‘Bijlmer Believers’ streden moeizaam voor meer veiligheid, activiteit en beter sociaal en technisch beheer. In 1981 smolten de corporaties in de Bijlmer, op één na, samen tot Nieuw Amsterdam dat nu Rochdale heet.’

Club De Gespierde Spijker
‘In 1971 ging ik als pionier de Bijlmer saaiheid te lijf met club De Gespierde Spijker,’ zegt Henk van de Belt. ‘Een naam die prima paste bij de volop aanwezige bouwmaterialen. Enfin, affiches opgehangen dat het tof zou zijn voor dik en dun, jong en oud. Toen ik bij de start zei dat we gingen joggen over zandheuvels, steenhopen en modderpaden dropen een aantal mannen lacherig weer af. Die verwachten een heel andere club…’

Te lang gedoogde ergernissen
‘Ergernis was er over gedoogde verloedering, leegstand, ‘kleine’ criminaliteit en karige politiemacht. Inbreken in de woningen met de standaard ‘speelgoedsloten’ was secondewerk. Gewilde buit waren de toen nog dure videorecorders. Soms werd een dag later de vergeten afstandsbediening opgehaald. Vanaf 1982 werd de drugsscene van de Zeedijk naar de Bijlmer verjaagd. Pas na 2000 werden de woningen versterkt met goede sloten en kwam er een ketenaanpak tegen drugsgerelateerde overlast. Inmiddels is de woonkwaliteit verbeterd en is heel Zuidoost populair.’

Gouden noodgreep: de collectieve ruimten
Een 100-tal collectieve ruimten verving de ontbrekende buurthuizen en geschrapte ronde paviljoentjes van ontwerper Nassuth. Henk van de Belt: ‘De collectieve ‘buurtsalons’, meestal in leegstaande woningen, boden café’s, ruilbeurzen, wasserettes, kinderopvang, foto-/dokaclubs, bios, vergaderruimten, culturele clubs, etc. De ruimten werden gerund door vrijwilligers. De exploitatie was daardoor spotgoedkoop. Vooral in het weekend als de buurthuizen dicht waren was het er druk. Eigenlijk waren de Bijlmer collectieve ruimten een gouden noodgreep voor het hoognodige opbouwen van sociale cohesie in het nieuwe stadsdeel. Gezelligheid en activiteiten dicht bij huis. Helaas zijn er nu nog maar een 6-tal ruimten over.’

Henk van de Belt: ’Ik hoop dat het ambitieuze Masterplan 2021-2040, primair voor jongeren, resulteert in een activiteitenruimte in elk verticaal Bijlmer dorp en in andere wooncomplexen in heel Zuidoost, inclusief gerund door jong en oud. Leerzaam, nuttig, voldoening gevend en prima tegen eenzaamheid. Wonen houdt niet op bij de voordeur en de wereld is ook leuk zonder sociale media!’

 Vernoeming
‘Siegfried Nassuth verdient een vernoeming,’ zegt Henk van de Belt stellig. ‘Stadsdeel Zuidoost buigt zich ook over de historische aandacht voor de ontwerper van het tweede ‘Bijlmer masterplan’. De suggesties zijn:
Siegfried Nassuthbrug: ergens in het Bijlmer Museum-gebied.
Siegfried Nassuth ontwerpprijs: competitie voor studenten voor een futuristische stad.
Siegfried Nassuth schoolpakket: stedenbouw en architectuur.’

Heeft u andere suggesties? Mail dan naar Redactie@ZuidoostCity.nl

Bronnen: AmsterdamNV.nl – Wikipedia.nl – boek Ridders in de Bijlmer (Evert van Voskuilen, 2014)
Erfgoed en documentatie: Imagine IC, Amsterdamse Poort,
ImagineIC.nl – Bijlmer Museum, Grubbehoeve, BijlmerMuseum.com.

Plenty links: BijlmermeerSiegfried NassuthBijlmerlustFort Bijlmer

Titel vorig interview met Henk van de Belt: 1622: het eerste ‘masterplan’ voor de Bijlmer

Komend interview over: Culturen, Kwakoe, Floriade, A9, stadsdeelraad, winkelcentra, ING Zandkasteel, Bijlmer vernieuwing, vliegramp, ArenA, Bijlmer Parktheater, SouthEast Parade.

Bijschrift foto:
Informatiekeet in de H-buurt. Later kantoor in het Aanloopcentrum waar nu Vogeltjeswei is.